βιβλίο, εκδόσεις, συγγραφέας, λογοτεχνία
Λόγος ανατρεπτικός και καθαρτικός
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΙΤΤΑΣ
*
Η μελέτη του Δ.Ν. Μαρωνίτη Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα. Η διαλεκτική της Οδύσσειας κυκλοφόρησε το 1973 από τις εκδόσεις Παπαζήση. Σαράντα και κάτι χρόνια αργότερα επανεκδίδεται από το Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών με μικρές αλλαγές (μονοτονική γραφή, σύγχρονη ορθογραφία, νέες μεταφράσεις των ομηρικών χωρίων από την συντελεσμένη μεταφραστική συγκομιδή του συγγραφέα).
Στο μεσοδιάστημα το βιβλίο είχε βρει μεγάλη απήχηση στο αναγνωστικό κοινό – γνώρισε 9 επανεκδόσεις, γεγονός σπάνιο για έργο του είδους του, στο οποίο σίγουρα συνετέλεσε η ηρωική στάση του Μαρωνίτη στη διάρκεια της δικτατορίας.
Νέα ανάγνωση λοιπόν, σαράντα χρόνια μετά, αφορμή για σκέψεις και αποτιμήσεις.
Το βιβλίο συνενώνει τέσσερα κείμενα, που γράφηκαν και δημοσιεύτηκαν ανεξάρτητα από το 1968 ώς το 1970, στα πιο μαύρα χρόνια της δικτατορίας και υπό συνθήκες συγγραφής αναμφίβολα ιδιαίτερα δύσκολες. Αν ωστόσο δεν υπήρχε ο πρόλογος που μας θυμίζει με λιτότητα τα συμφραζόμενα της παραγωγής αυτών των κειμένων, τίποτε στο ίδιο το βιβλίο δεν θα φανέρωνε τη δυσθυμία του συγγραφέα. Αντιθέτως, στο αποτέλεσμα είναι εμφανής η ηδονή της γραφής, η πληρότητα και η απόλαυση που προσφέρει το παιχνίδι της ερευνητικής και ερμηνευτικής αναζήτησης. Δυσθυμία και ηδονή, διαφυγή και παρηγοριά - ίσως μια ακόμη εκδοχή της «διαλεκτικής», που προτείνει ο Μαρωνίτης στον υπότιτλο του βιβλίου του, όπου συνυπάρχουν η αντίθεση, η αντίστιξη και, τελικά, η συμπληρωματικότητα.
Δ. Ν. Μαρωνίτης «Αναζήτηση και νόστος του Οδυσσέα. Η διαλεκτική της Οδύσσειας»
Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, 2015 Σελ. 224 |
Η ερευνητική πρόταση της μελέτης διατηρεί πλήρως την εγκυρότητά της. Ξεκινώντας από τα προβλήματα που δημιούργησαν στους μελετητές οι τέσσερις πρώτες ραψωδίες της Οδύσσειας, ο Μαρωνίτης υπερασπίζεται την ενότητα του έπους, όπως μας παραδόθηκε, αναδεικνύοντας τη σημασία του μοτίβου της αναζήτησης του Οδυσσέα πλάι στο αναγνωρισμένο μοτίβο του νόστου του.
Η ανάδειξη της κεντρικής αυτής αντίστιξης ως συστατικού στοιχείου της ποιητικής της Οδύσσειας συνοδεύεται από μορφολογικά επάλληλες αντιθέσεις: Οι θεοί γνωρίζουν ότι ο Οδυσσέας ζει, οι άνθρωποι όμως το αγνοούν και μάλλον τείνουν να πιστέψουν το αντίθετο – και ο ποιητής τοποθετεί τον αναγνώστη στο ενδιάμεσο.
Ο ευτυχισμένος νόστος του Νέστορα αντιτίθεται στον τραγικό νόστο του Αγαμέμνονα (και αυτό συμβαίνει ακριβώς στην Τηλεμάχεια), αφήνοντας ανοιχτή την αποτίμηση του νόστου του Οδυσσέα. Ετσι η απώλεια όλων των συντρόφων, με ευθύνη όχι μόνο δική τους αλλά και του ίδιου του Οδυσσέα, ρίχνει βαριά τη σκιά της στον αποφασισμένο νόστο. Ιδίως μάλιστα όταν ο ήρωας της Οδύσσειας δεν είναι πλέον ο αμοραλιστής μηχανορράφος της προ-επικής παράδοσης ούτε ο πορθητής της Τροίας στον επικό κύκλο, αλλά γίνεται τώρα ο «φιλέταιρος αρχηγός και πάσχων αντίπαλος του Ποσειδώνα».
Αν αναζητήσει κανείς σημάδια του χρόνου που μεσολάβησε από την πρώτη έκδοση του βιβλίου θα τα βρει στον ανοιχτό διάλογο του συγγραφέα με τους «αναλυτικούς» ομηριστές, που πρόθυμα αθετούσαν τμήματα ολόκληρα της χειρόγραφης παράδοσης των επών, αναζητώντας το υποτιθέμενο, απαλλαγμένο από αντιφάσεις και προσθήκες, αρχέτυπο της Οδύσσειας.
Ο Μαρωνίτης του ‘70 ήταν ήδη χωρίς δισταγμούς με το μέρος των «νικητών» - από όσο γνωρίζω, η διαμάχη αυτή έχει πλέον κριθεί, αφού κανείς δεν αμφισβητεί την ποιητική επάρκεια των επών όπως έχουν φτάσει στα χέρια μας. Ακόμη, ενώ στα μεταγενέστερα κείμενα του Μαρωνίτη ο επαρκής αναγνώστης υποψιάζεται απλώς τη σκληρή δουλειά που προηγείται της δημοσίευσης, εδώ τα τεκμήρια προσφέρονται ευκρινώς από τον συγγραφέα: πολλές και λειτουργικές υποσημειώσεις, εξαντλητική αναφορά των σχετικών μελετών, έλεγχος αντίθετων επιχειρημάτων, ακόμη και αναπαραγωγή αποσπασμάτων στα γερμανικά.
Εκεί όμως όπου ο χρόνος άφησε ανέπαφο το κείμενο είναι στο εκφραστικό του ιδίωμα. Για τη δική μου γενιά, που άρχισε να διαβάζει σοβαρά τα τελευταία χρόνια της δικτατορίας, το βιβλίο του Μαρωνίτη λειτούργησε ως ένας «προτρεπτικός» στις κλασικές σπουδές. Εκείνο που μας εντυπωσίασε και μας έθελξε δεν ήταν η επιστημονική του αρτιότητα – αυτήν μπορούσαμε να την υποψιαστούμε, δεν είχαμε ωστόσο τη δυνατότητα να την ελέγξουμε. Το εντυπωσιακό και πρωτόγνωρο ήταν η διαπίστωση ότι ένα ερευνητικό κείμενο μπορεί να είναι τόσο απολαυστικό στην ανάγνωση.
Οταν ξαναδιαβάζει κανείς σήμερα το βιβλίο καταλαβαίνει εύκολα το γιατί. «Σαν να μην πέρασε μια μέρα», η επανέκδοση του βασικού κορμού του κειμένου θα μπορούσε άνετα να είναι η πρώτη του έκδοση. Στην περίπτωση ωστόσο αυτή, θα είχε χαθεί ο ρόλος που έπαιξε το συγκεκριμένο βιβλίο στην ανανέωση του επιστημονικού λόγου στην τραυματισμένη Ελλάδα της Μεταπολίτευσης.
Εχουμε μάλλον λησμονήσει (ή απωθήσει) την πνευματική έρημο και την εκφραστική αναπηρία που επικρατούσαν το 1973. Αν η μνήμη δεν βοηθάει, θα μπορούσε να ανατρέξει κανείς στα σχολικά και στα πανεπιστημιακά βιβλία της εποχής ή στη στήλη «50 χρόνια πριν» που δημοσιεύουν κάποιες εφημερίδες. Θα αντιληφθεί τότε γιατί ο λόγος του Μαρωνίτη εισπράχθηκε δικαίως ως ανατρεπτικός και καθαρτικός. Και γιατί βρήκε έκτοτε τόσους μιμητές, ώστε να μιλούμε για καθιέρωση μιας σχολής επιστημονικής και δοκιμιακής γραφής.
__________________
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου